Archiwum 30 maja 2019


Od wywodu do oczepin
30 maja 2019, 23:55
Po udanych opatrach odbywały się zmówiny(być może od słowa omawiać, zmawiać). Dosłownie w trakcie tego spotkania omawiano warunki zawarcia małżeństwa, czyli ustalano posag (Bruckner: posażny, wyposażyć, jedyny (oprócz sięgania) ślad prasłowa ogólnego na Litwie: segti, sagyti, ‘przypinać’; gdy młoda przy obrządku weselnym sięgała (za rękę) młodego, przy tej to scenie dramatu weselnego składali jej rodzice co jej samej dawali i stąd oznaczał posag jej ‘wyposażenie’; Mańczak: czeskie przestarzałe posag, ‘zamążpójście’; Bańkowski podaje też znaczenia: ‘mienie wniesione do małżeńskiej wspólnoty majątkowej przez żonę’) panny młodej). Po rozmowach nadchodził w końcu dzień wesela. Nazwa ta ma swoje źródło w słowie ‘wesoły’ (Bruckner, Mańczak, Malmor), co znaczyło tylko ‘wesołość, radość, pociecha’. Już w biblii pojawia się sformułowanieradość a wiesiele’. WXVI w.wesele to ‘fest, festyn’, a od XVIII w. ‘ślubne wesele’ (Bruckner). Najpierw następował wyjazd (pana młodego i jego rodziny do domu panny młodej). Ludzie niezaproszeni na wesele ustawiali się na drodze (taką formację nazywano bramą), żądając tak zwanego wykupnego, czyli alkoholu w zamian za przepuszczenie.Oba wyrazy mają niepewną etymologię. Możemy się domyślać, że wyjazd jest związany z ‘jazdą’, zaś wykupne z ‘kupnem’. Ważnym elementem przed ślubem jest udzielenie błogosławieństwa narzeczonym. Sławski podaje przy błogosławić formy ‘sprzyjać, żegnać, modlić się’ (czeskie odpowiednik to blagoslaviti). Bruckner powiązania odnalazł w słowie błogi. Samo błogosławieństwo jest formą pożegnania dzieci przez rodziców i przekazaniem im najlepszych życzeń w życiu małżeńskim. Po ślubie w kościele, najczęściej w domu panny młodej, następował obiad (Bruckner: obiadować, a w XVI w. obiedwać; przypomina też czeskie obiedwati; Kurczabowa-Długosz wyprowadza obiad od ‘jeść’). Jednym tradycyjnym elementów zabawy weselnej były oczepiny, które to pochodzą od słowa ‘czepiec’ (Bruckner: „gdy pannę młodą oczepiają; takie samo znaczenie u wszystkich Słowian”). Taka etymologia wiążę się ze zwyczajem noszenia przez mężatki czepca, a więc ‘dawnego specjalnego okrycia głowy’ (Boryś: też ‘zbiórka pieniędzy podczas wesela” i ‘taniec panny młodej’). Oczepiny zatem to symbol zmiany stanu cywilnego, pobrzmiewa w tym też obrzęd zdejmowania dziewiczego wianka uplecionego z kwiatów. Przecież wesele kończyło się dawniej pokładzinami, a więc wspólną pierwszą nocą młodych małżonków.
Zanim do ślubu...
30 maja 2019, 13:57

Małżeństwa często zawierano pomiędzy mieszkańcami tej samej wsi. Okazją do poznania innych panien (panna to, jak podaje Bruckner, ‘córka pana’, w staroczeskim hpanna; znaczenie wtórne to ‘dziewica’) i kawalerów (nazwa od Włochów kawalkujących, ‘uczących jazdy sztucznej, karery’, od cavallo, łac. caballus, ‘koń’, franc. cheval mamy w szwależerach) były tak zwane tłoki, a więc spotkanie młodych, którzy chcieli porozmawiać i potańczyć (Bruckner pisze, że była to zabawa przed zbiorową pracą całej wsi; jednak we współczesnym znaczeniu, zachował się tylko element rozrywkowy). Sama nazwa pochodzi od wyrazu ‘tłok” (w sensie: tłuc, a nie tłok!; z pierwotnego telk; po litewsku tałka). Podobnie uważa Boryś (Boryś:2005), jednak zawęża znaczenie do wyrażenia ‘zbierać do wspólnej pracy’.

Gdy na zabawie młodzi przypadli sobie do gustu, kawaler prosił rajka o oficjalne pośredniczenie w rajeniu. Raić wg Brucknera wywodzi się odwyrazu ‘rada’ oznaczającego ‘senatora’ (w czes. pán rada; radzić, radny, radca, dawniej i rajca z radźca, a stąd i rajcować, rajczyni, i raić, naraić). Inni badacze tłumaczą ten czasownik jako: ‘polecać, proponować, rekomendować, swatać’ (Boryś) albo po prostu ‘polecać’, wskazując na etymon ‘rajca’ (Mańczak: 2017).

Kolejnym etapem rajenia było uzyskanie zgody rodziców panny młodej na kumplementa, czyli oficjalnie spotkanie rodziców i przyszłych narzeczonych. U Sławskiego (Sławski:1952-1956) komplementa oznaczają ‘zaloty, konkury’ (u Potockiego) i pochodzą od wyrazu komplement (‘pochwała, często przesadna, pochlebstwo’). Taki źródłosłów ma sens, jeśli wiadomo, że istotą kumplementów stanowiło właśnie zachwalanie potencjalnego kandydata na męża. Zazwyczaj po pozytywnych efektach poprzedniego etapu, w domu pana młodego organizowano opatry. Nie można wskazać pewnej etymologii. Być może ma to coś wspólnego ze słowem patrzyć, które wywodzi się od ‘patry’, co znaczy ‘ślepie, oczy’. W kontekście rozumienia opatrów jako oględzin majątku przyszłego pana młodego, ciekawy jest zwrot patrzy mi się, a więc ‘należy mi się’ (Bruckner).